De lokale overheid spreekt van Operation Clean Sweep, de actie waarbij straatverkopers massaal door de politie werden weggejaagd. Bongi, straatverkoopster in Johannesburg, maakte het van dichtbij mee. Ze staat elke dag bij de ingang van het Joubert Park en verkoopt snoep en lucifers. “De situatie tijdens de operatie was zeer slecht”, vertelt Bongi. “We moesten al onze producten aan de politie geven, onze kramen werden verwijderd en we mochten niet meer verkopen op straat”, zegt de ze.
Nomzamo Zondo is advocate voor het Socio-Economic Rights Institute of South Africa (SERI). De organisatie vertegenwoordigt het South African Informal Traders Forum (SAITF) en komt op voor de rechten van de ruim 1200 straatverkopers in Johannesburg. Zondo zag hoe sommige straatverkopers door de politie werden beschoten. “De bewoners observeerden in de straten en brachten mij naar een persoon op straat die was geraakt”, vertelt de advocate. “De politie arresteerde mij vervolgens door te zeggen dat ik deze persoon had neergeschoten, maar dat had ik natuurlijk niet gedaan.” Nomzamo bracht een aantal uren door op het politiebureau. Op aandringen van haar collega’s werd ze die zelfde dag nog vrijgelaten.
Er zijn in Johannesburg veel illegale verkopers en daardoor neemt de onderlinge concurrentie en de chaos op straat toe. “De lokale overheid en inwoners van Johannesburg klagen, omdat er veel verkoop is en te weinig mogelijkheden en ruimte om op straat te lopen. De drukte van mensen op straat zorgt voor chaotische situaties, zoals berovingen en gevaarlijke verkeersituaties.” Met de gewelddadige actie wilde de lokale overheid straatverkoop verminderen. “Operation Clean Sweep resulteerde in het gewelddadig verdrijven van verkopers op straat met en zonder vergunning”, vertelt Nomzamo Zondo. “De lokale overheid zag dit blijkbaar als de juiste en enige oplossing.”
Samen met andere organisaties spande Zondo een rechtszaak aan tegen de lokale overheid om de actie van september 2013 onwettig te verklaren. Ze keurt de gewelddadige aanpak af. Daarnaast worden, volgens Zondo, de rechten van de verkopers, zoals een veilige werkomgeving, niet gewaarborgd. “Er is niet genoeg beveiliging op straat. Straatverkopers die geen vergunning hebben gekregen, kunnen nu nog ieder moment weggejaagd worden door de politie”, vertelt de Zuid-Afrikaanse advocate. Ook wil Nomzamo gelijke rechten voor de straatverkopers. Haar organisatie wil dat verkopers op straat worden beschermd met het recht om hun gezin en zichzelf in levensonderhoud te voorzien. Ook moeten er meer vergunningen worden uitgegeven als het aan SERI ligt. Maar bovenal wil de organisatie excuses van de lokale overheid aan de 1200 straatverkopers.
Ondanks dat de advocate aandrong op een snelle reactie van het hooggerechtshof van Johannesburg, liet de uitspraak lang op zich wachten. Na meer dan zes weken verklaarde het gerechtshof dat de gehele operatie onwettig was. Het was van mening dat het doel van Operation Clean Sweep niet het opnieuw registreren van de verkopers was, zoals de overheid had verklaard. Het ging om het achterliggende initiatief om straatverkopers uit het stadscentrum te verwijderen en te verplaatsen naar onbekend gebied. Het hooggerechtshof oordeelde ook dat rechten, zoals een veilige werkomgeving, niet door de lokale overheid zijn gewaarborgd. Straatverkopers mochten uiteindelijk terug naar hun plek.
Hillbrow is dé wijk van straatverkopers. Al vroeg in de ochtend stallen ze hun tomaten, watermeloenen, uien, nootjes en sweets uit op gekleurde plastic borden. Voorheen was dit een luxe wijk waar de rijke blanke elite vertoefde, tegenwoordig is Hillbrow een achterstandswijk waar vooral zwarte Zuid-Afrikanen en immigranten wonen en werken.
Thomas (50) uit Zimbabwe werkt al ruim tien jaar als straatverkoper in Johannesburg. Hij kon niet anders vanwege de hoge werkloosheid. “Ik begon illegaal, zonder vergunning, met de verkoop van mijn producten toen ik hier in Zuid-Afrika kwam.” Net als Thomas toen, verkopen vele anderen nu nog illegaal hun producten op straat. “Het risico om weggejaagd te worden door de politie was altijd aanwezig”, vertelt hij voorzichtig. In 2011 was een kwart van de inwoners in Johannesburg werkloos.
“Volgens de lokale overheid zijn er 8000 straatverkopers in Johannesburg, daarvan zijn er 3700 geregistreerd”, vertelt Nomzamo. Maar SERI schat het aantal geregistreerde verkopers veel lager in, op zo'n 800. “Een vergunning voor straatverkopers is niet gemakkelijk te krijgen, omdat er teveel straatverkopers zijn volgens de lokale overheid.” Als de overheid wel een vergunning afgeeft, moet de verkoper elke maand honderd rand (ongeveer zeven euro, red.) huur betalen. “Het verkopen van producten op straat is vaak niet winstgevend en het lukt maar een paar duizend straatverkopers om met hun gezin van de handel rond te komen.” Dankzij de opbrengsten als straatverkoper kan Thomas nu zijn vergunning betalen. Het voordeel van de vergunning is dat hij een eigen plek in Hillbrow heeft. Hier staat hij zes dagen per week met zijn tomaten en sweets die hij verkoopt op een grote houten tafel.
Illegale straatverkopers werken vaak tien à twintig jaar binnen deze informele economie van Johannesburg. “Soms worden deze straatverkopers nog steeds weggestuurd en worden hun producten opnieuw ingenomen door de politie, dat is corruptie”, vindt de advocate van SERI. “Het lastigste is dat verkopers op straat dan geen weerwoord geven tegen de politie. Zij kunnen namelijk niet claimen dat de ingenomen producten, zoals fruit, hun eigendom zijn. “De rechten voor straatverkopers, zoals veiligheid, zijn belangrijk. Deze zouden meer gewaarborgd moeten worden door de politie en de lokale overheid. De situatie van Operation Clean Sweep mag nooit meer voorkomen”, concludeert de advocate.
